BASINDA TÜRK-İSLAM BİRLİYİ

İslam'ın Üçüncü Mədəniyyət Dalğası-2

Hər şeydən əvvəl, bu yandırıcı sualları soruşmaq lazımdır: Bir müsəlman olaraq İslamın üçüncü mədəniyyət dalğasından sözederken, bir xahişdəmi ol/tapılıram; boş bir xəyalmı görürəm? Yoxsa dünya tarixinin axışını dəyişdirəcək yeni bir hücuma, bir sıçramağa, bir açılam və atılıma diqqətmi çəkmək istəyirəm? Və ayrıca, həqiqətən belə bir şey olacaqsa, necə olacaq bu "iş"?

Məsələni çox daha köklü bir şəkildə "nə olacaq?", "nə üçün olacaq?" və "necə olacaq?" suallarıyla da düstura edə bilərik. Bu suallar ətrafında məsələni açımlamadan əvvəl isə, "bu ana qədər və bu an olan şey nə?" sualına cavab verməmiz lazımdır.

İç dinamiklər, xarici dinamiklər...

200 ildən bu yana İslam dünyasında bir mədəniyyət böhranı yaşanır. Bu böhranın iç dinamiklərlə əlaqədar yanları olduğu qədər xarici dinamiklərlə əlaqədar, elin idili, əlaqəli yanları da var. Hətta mən, yaşadığımız mədəniyyət böhranının iç dinamiklərdən çox xarici dinamiklərlə elin idili yanlarının daha diqqətə çarpan, təyin edici və basqın olduğu kanısınayım.

Bunları söyləyərkən, bu ölkədə olub bitən mənfilikləri, "başımıza gələn pislikləri" hamı/həmişə xarici güclərlə şərh dayazlığına düşənlərlə eyni yerdə olmadığımı, eyni şeyləri ifadəyə açmazı sərgiləmədiyimi vurğulamaq istəyirəm. Bizim yaşadığımız mədəniyyət böhranının iç dinamiklərdən çox xarici dinamiklərlə elin idili olduğunu söyləyərkən həm yaxın (müasir), həm də uzaq (klassik) tarixi səfərbər edərək, tarix fəlsəfəsi təcrübəsini hərəkətə keçirərək danışıram: Bütün bunları eyni zamanda bir mədəniyyətlər tipolojisi çıxararaq və İslami qaynaqların işığında kiçik də olsa bir növ bir tarix fəlsəfəsi işinə soyunaraq etmə cəsarəti göstərirəm. Bu mövzunu sonrakı yazılarda detallı olaraq mübahisə et/müzakirə edəcəyəm.

Mədəniyyət, sivilizasyon və sivilizasiya...

Bundan sonrakı söyləyəcəklərimə işıq tutması baxımından və ustad Cəmil Meriçin "kamus namusdur" yığcam sözündən hərəkətlə, mədəniyyət, sivilizasyon və sivilizasiya anlayışlarını fərqli mənalarda istifadə etdiyimi vurğulamaq istəyirəm.

Əvvəlcə sivilizasiya sözcüyünün heç bir mənas(n)ı, tarixiliyi, yaddaşı, dərinliyi olmayan uydurma, hətta axmaq-sapan bir söz olduğunu düşünür və bu sözcüyün lüğətlərdən çıxarılmasını təklif edirəm.

Sivilizasyon (civilization)la mədəniyyət anlayışlarını da bir-birindən ayırıram. Bu anlayışlar, fərqli dünya təsəvvürlərinin həm məhsulu, həm də qaçınılmaz olaraq bu dünya təsəvvürlərini bütün özünə xas xüsusiyyətləriylə yekunlaşdıran, ifşa və ifadə edən, ələ verən anlayışlardır.

Sivilizasyon anlayışı, tarixdə yalnız pagan cəmiyyətlərin dünya və həyat təsəvvürlərini açıqlayan bir anlayışdır. Hər e qədər bu anlayış, 18. əsrdə icad edilmiş olsa da, bir az da şəxsən 18. əsrdə icad edilməsi səbəbiylə yalnız paganları, Peter Gayın "müasir paganizm" deyə təsvir etdiyi tündülər Qərbi izah edə biləcək bir anlayışdır. Tək bir cümləylə yekunlaşdırmaq lazım olsa, sivilizasyon, İntibah və Reormasyondan sonrakı müddətdə Qərbdə hegemoniya, nüfuz və hökumət xizəklərini təyin edən Kilsə nüfuzuna qarşı vətəndaş / tündülər sahələrin genişlədilməsinə və zamanla TÜNDÜLƏR siyasi, ictimai, mədəni və intellektual nüfuz, hegemoniya və hökumət qaynaqlarını təyin edə biləcək, təyin edə biləcək, şəkil və istiqamət verə biləcək bir MÖVQEyə çatması səyinə işarə edər və bu səyi ifa, ifşa və ifadə edər.

Xülasəylə sivilizasyon anlayışı, pagan təcrübənin neo-pagan və texno-pagan versiyalarını çıxaran və təmsil edən Qərb üçün istifadə ediləcək bir anlayışdır. Bu səbəbdən sivilizasyon anlayışı, həm digər qədim mədəniyyət tecrüblerini, həm də İslam mədəniyyəti təcrübəsini izah etməkdə qeyri-kafidir; qeyri-kafi olduğu üçün də buna səlahiyyəti yoxdur. Çünki sivilizasyon anlayışı yalnız fizika həqiqəti oxa al/götürər; metafizik həqiqəti, işin asanına qaçaraq ya yoksayar ya da fizika həqiqətin Marcusenin yerində təyin etməsiylə "tək ölçülü" anlayışlarıyla və dar/altılmış dünyasıyla metafizik həqiqəti də təyin etməyə cəhd edər. Birincisi, çocuksulukdur, ikincisi isə ən yüngül ifadəylə sululuq, daha açıqlayıcı bir ifadəylə isə epistemolojik və ontolojik əxlaqsızlıqdır; ki bu da həddini bilməmək, həddini aşmaqdır.

Mədəniyyət anlayışı da yenidir; 19. əsrdə icad edilmişdir; amma bu anlayışı ortaya təyin edillər, İslami dünya və həyat təsəvvürünün ölçülərinin fərqində olan kəslər olduğu üçün, bu anlayış, sivilizasyon kimi dar və daraldılmış bir məna və həyat dünyasına sahib deyil. İslamın həm tarixi təcrübəsini, həm də daha da əhəmiyyətlisi əhatə edici aləm təsəvvürünü açıqlaya biləcək əhatə ediciliyə, əhatə, həyat və yaranma sahəsinə sahib bir anlayışdır.

O yüzdən bundan belə qədim mədəniyyətlərdən, xüsusilə də İslam mədəniyyətindən bəhs edərkən "mədəniyyət" anlayışını; pagan və neo-paganlardan, bu səbəbdən Qərb dünya və həyat təsəvvüründən bəhs edərkən sivilizasyon anlayışını istifadə edəcəyəm. Bu səbəbdən sivilizasiya sözcüyünü heç olmasa mənim lügatçemden çıxarmış və zibilə atmış oluram.

Dil, əhəmiyyətlidir. İnsanlar, anlayışlarla düşünər və həyatını mənalı və ya mənasız şəkillərdə davam etdirər. Anlayışlarınız sizə aidsə, həyatınızı və dünyanı ona görə mənalı bir şəkildə qəbul edər/hisslər, şərhlər/şərh edər və yaşayarsınız. Əgər istifadə etdiyiniz anlayışlar, sizə aid deyilsə, həyatınızı və dünyanı mənalı şəkillərdə qəbul edə bilməniz, şərh edə bilməniz və yaşaya bilməniz çətinləşər; yalnız başqalarının öz anlayış və məna dünyaları ilə təyin etdikləri bir dünyada nə olub bitdiyini anlamadan və qavramadan oraya bura süründürülər dayanarsınız.

Bazar ertəsi günündən etibarən, yazının başında soruşduğum "nə, nə üçün və necə olacaq?" sualları ilə "olub-bitən və olan nə?" suallarını yavaş yavaş cavablandırmağa başlayaraq İslamın üçüncü mədəniyyət dalğasını köklü və açıqlayıcı grafikerle izah etməyə keçə bilərik.