Ermeni Meselesi'nin ��z�m� T�rk �slam Birli�i'nin Kurulmas� �le M�mk�nd�r

TARKAN YAVA�
Bilim Ara�t�rma Vakf� Ba�kan�

"Ermeni Sorunu" ifadesi, kimi �evrelerce sanki T�rkler ile Ermeniler aras�nda tarih boyunca bir anla�mazl�k, ayr�l�k ve �at��ma ya�anm�� gibi bir izlenim verdirtmek maksad�yla kullan�lmaktad�r. Ger�ekte ise, y�zy�llar boyunca T�rkler ile Ermeniler aras�ndaki ili�kiler, dostluk, beraberlik, bar��, yard�mla�ma, sayg�, inan� ve ibadet �zg�rl��� esaslar� �er�evesinde geli�mi�tir. Ermeniler ve T�rkler ilk defa 11. y�zy�lda bir araya gelmi�, daha sonra ise as�rlar boyunca �rnek bir "birlikte ya�ama modeli" sergilemi�lerdir.

Ermenilerin esaretten ve Bizans zulm�nden kurtulmas�, T�rklerin eliyle ger�ekle�mi�tir. 1064'te b�y�k T�rk Sultan� Alparslan'�n �nderli�inde Sel�uklu ordular�, Bizans �mparatorlu�u'nun stratejik bir kalesi olan Ani'yi fethetmi�tir. Bu tarih, ayn� zamanda Ermeniler ile T�rklerin tan��t�klar�, 19. y�zy�l�n sonlar�na kadar devam edecek bir dostluk d�neminin ve baz� tarih�ilerin ifade etti�i gibi, 'Ermenilerin Alt�n�a��'n�n ba�lang�c� olmu�tur.

Ermeniler, Osmanl� Devleti zaman�nda ise hem maddi hem de manevi a��dan �ok b�y�k bir rahatl�k ve huzur ortam� i�inde ya�am��lard�r. Onlar, Osmanl� idaresinin adilane y�netim anlay���ndan raz� olmu� ve devletlerine her zaman ba�l�l�k g�stermi�lerdir. Osmanl� y�neticileri de Ermenilerin kendilerine olan bu g��l� ba�l�l�klar� sebebiyle onlar� "millet-i sad�ka" (g�venilir millet) olarak nitelendirmi�lerdir. Ermeni Meselesi ad� alt�nda tan�mlanan iddialar�n as�ls�zl���n� anlayabilmek i�in Osmanl� �daresinin gayrim�slimlere olan yakla��m�n� incelemek gerekir.

Osmanl�'n�n Gayrim�slimlere Olan Bak�� A��s�

Miras��s� oldu�umuz Osmanl� Devleti her t�rl� imkana ve g�ce sahip olmas�na ra�men, geni� topraklar�ndaki farkl� dinlere mensup, �e�itli dillere ve k�lt�rlere sahip insanlar�n inan�lar�na, geleneklerine hi�bir zaman m�dahale etmemi�tir. Osmanl� s�n�rlar� i�erisinde bulunan hi�bir b�lge s�m�rge muamelesi g�rmemi�; ay�r�m yap�lmaks�z�n her toplulu�a k�lt�r ve medeniyet g�t�r�lm��t�r. Bu bir devlet politikas� olarak kanunnameler ile g�vence alt�na al�nm��t�r.

Osmanl�lar, H�ristiyan ve Yahudi az�nl�klara Ehl-i Kitap olarak bakm�� ve onlar�n huzur i�inde ya�amalar�na imkan tan�m��t�r. Bilindi�i gibi, Katolik �spanya'n�n topraklar�nda bulunmalar�n� istemedikleri Yahudiler, arad�klar� huzuru Osmanl� topraklar�nda bulmu�tur. Fatih Sultan Mehmet �stanbul'u fethetti�inde, kentte hem H�ristiyanlara hem de Yahudilere �zg�rce ya�am hakk� tan�m��t�r.

Elbetteki Osmanl�lar�n gayrim�slimlere olan bu anlay��l� yakla��m�, Ermeniler i�in de ge�erli olmu�tur. Hatta onlar, di�er az�nl�klara tan�nmayan bir�ok ayr�cal��a da sahip olmu�lard�r.

Osmanl� �mparatorlu�u'nda Ermeniler

�lk Osmanl� Sultan� Osman Bey, Ermenilerin K�tahya'da dini merkezlerini kurmalar�na izin vermi�tir. 1324'te bu merkez Bursa'ya ta��nm��t�r. Fatih Sultan Mehmet'in �stanbul'u fethinden sonra ise , Ermeniler i�in yepyeni bir d�nem ba�lam��t�r. 1461 y�l�nda Fatih'in buyru�uyla, Ermenilerin dini lideri Patrik Hovakim �stanbul'a getirilmi�; Samatya'daki Sulu Manast�r kilisesi Ermenilere tahsis edilmi� ve bir Ermeni Patrikhanesi kurulmu�tur. 1 Bu olay�n �nemini, T�rkiye Ermenilerinin 84. Patri�i II. Mesrob, �stanbul Ermeni Patrikhanesi'nin kurulu�unun 538. y�l� an�s�na d�zenlenen t�rende, 22 May�s 1999'da ��yle ifade etmi�tir:

"Fatih Sultan Mehmet'in, �stanbul'u fethinden sekiz y�l sonra 1461'de, ��kard��� bir fermanla Bat� Anadolu'daki Ermeni Episkoposlu�u'nu �stanbul Patrikli�i'ne d�n��t�rmesi, Fatih'in ve Osmanl� Sultanlar�n�n gelecek vizyonu ve di�er dinlere g�sterdi�i ho�g�r�n�n �ok a��k bir �rne�idir. Tarihte bir dine mensup bir h�k�mdar�n ba�ka bir dinin �yeleri i�in ruhani riyaset makam� tesis etmesi, ne Fatih'ten �nce, ne de sonra g�r�ld�. Yeni bir bin y�la girerken d�nyada ya�anan gerginlikleri, �zellikle yak�n �evremizdeki sava� ortam�n� g�z �n�nde bulunduracak olursak, 538 y�l �nce ger�ekle�en bu olay�n de�erini, dinler ve k�lt�rler aras� ho�g�r�n�n �nemini, san�yorum daha iyi kavrayabiliriz." 2

T�rkler, Ermeni cemaati i�in sadece dinsel alanda de�il, sosyal, k�lt�rel, siyasal ve ekonomik y�nden de h�zl� bir geli�menin kap�lar�n� a�m��t�r. Fatih Sultan Mehmet, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan S�leyman'�n giri�imleri sonucunda �stanbul, Ermeniler i�in de bir merkez haline gelmi�tir. �ran, Kafkasya, Anadolu, Balkanlar ve K�r�m'dan binlerce Ermeni �stanbul'a ak�n etmi�tir. Onlar �stanbul'un �e�itli semtlerine yerle�tirilmi� ve kendilerine sa�lanan geni� imkanlardan faydalanm��lard�r. B�ylelikle T�rklerin koruyucu kanatlar�n�n alt�nda, huzur dolu bir ortamda ya�amaya ba�lam��lard�r.

Di�er taraftan Ermeni toplumu kendisine tan�nan iyi niyet, ho�g�r� ve geni� olanaklara kar��l�k Osmanl� �mparatorlu�u'nun ilerlemesine b�y�k katk�larda bulunmu�tur. Osmanl�-T�rk sanat, k�lt�r, ekonomi ve fikir hayat�nda onlar�n da �nemli bir pay� vard�r.

Osmanl� tarihi, Ermeniler'den 29 pa�a, 22 bakan, 33 milletvekili, 7 b�y�kel�i, 11 ba�konsolos ve konsolos, 11 �niversite ��retim �yesi ve 41 y�ksek r�tbeli memur kaydetmektedir. Ermeni bakanlar aras�nda D��i�leri, Maliye, Ticaret Bakanl�klar� gibi kilit mevkilerde bulunanlar olmu�tur. 3

�nl� bir Ermeni tarih�isi olan C. Oskanyan 1857 y�l�nda yay�nlanan The Sultan and His People ( padi�ah ve tebaas� ) adl� kitab�nda Ermenilerin Osmanl�'daki sosyal ya�ant�lar�n� ��yle anlatm��t�r:

"Ermeniler T�rkiye'de g�nl�k hayat�n esas�n� te�kil eder. T�rkler, sanayinin b�t�n dallar�n� onlara b�rakm��lard�r. Dolay�s�yla bankac�lar, t�ccarlar, zanaatkarlar hep Ermenidir. Ayr�ca Ermenilerle T�rkler aras�nda his benzerli�i ve menfaat birli�i mevcuttur. Duygular� ve adetleri ayn�d�r. Bu sebeple Ermeniler kendilerini T�rklere iyi uydurmu�lar ve onlar�n g�venini kazanarak en n�fuzlu ve imtiyazl� cemaat haline gelmi�lerdir ve hala da �yledir." 4

Ger�ek ��z�m Osmanl� Vizyonu �le Sa�lanabilir

��phesiz t�m bu ger�ekler, T�rklerin, Ermenilere kar�� k�t� muamelelerde bulunduklar� iddialar�n� kesinlikle yalanlamaktad�r. Tarihi belgelerin a��k�a ortaya koydu�u �udur: 19. y�zy�l�n sonlar�na kadar T�rkler ile Ermeniler aras�nda ho�g�r�, bar��, sayg�, i�birli�i, yard�mla�ma, din, inan� ve ibadet �zg�rl��� esaslar�na dayal� iyi ili�kiler s�z konusudur; "Ermeni Sorunu" diye bir �ey mevcut de�ildir.

T�rk-Ermeni Meselesi olarak g�ndemde tutulmaya �al���lan bu s�zde problem, ge�mi�te, 1. D�nya Sava��'n�n a��r ko�ullar�n�n mevcut oldu�u bir ortamda ya�anm�� baz� �z�c� olaylar�n yanl�, abart�l� ve yanl�� bir tasvirinden ibarettir. Di�er bir deyi�le, meselenin �z�nde, iddia edildi�i gibi kesinlikle bir anti-Ermeni bak�� a��s� bulunmamaktad�r.

Bu suni problemin ��z�m� i�in hem Ermenilere hem de T�rklere �nemli g�revler d��mektedir. �ncelikle iki toplum aras�ndaki tarihsel sorunlara, �nyarg�lara, yanl�� anlamalara veya taassuba dayanan tart��malara, �eki�melere tamamen son verilmeli; bilgisizlikten veya provokasyonlardan kaynaklanan �nyarg�lar ortadan kald�r�lmal�d�r. Birlik, beraberlik ve i�birli�inin ba�ar� getirdi�i, �eki�me, tart��ma ve ihtilaf�n ise hi�bir sonu� getirmeyece�i ve kaybedilecek zaman�n olmad��� unutulmamal�d�r. Her iki taraf�n da birbirine anlay��l� ve �l�ml� yakla�mas� gerekti�i a��kt�r. M�sl�man T�rkler de H�ristiyan Ermeniler de Allah'a iman etmekte, O'nu ho�nut etmek i�in hayatlar�n� s�rd�rmektedirler. Ya�am gayeleri ayn� olan insanlar�n aralar�nda ��z�m bulamayacaklar� anla�mazl�klar ya�amalar� son derece anlams�z olacakt�r. �nemli olan, farkl�l�klar� de�il ortak noktalar� g�ndeme getirmek, y�k�c� de�il yap�c�, ay�r�c� de�il tamamlay�c�, b�l�c� de�il birle�tirici olmakt�r.

Ermeni Sorununa ��z�m

Bin y�ll�k bir s�reyi ayn� topraklarda karde��e bar�� i�inde ge�iren Ermenilerin ve T�rklerin, bug�n de ayn� �ekilde iyi ili�kiler i�inde bulunmalar� i�in hi�bir engel yoktur. Nitekim, T�rkiye Cumhuriyeti topraklar�nda ya�ayan 60 bin Ermeni k�kenli yurtta��m�z rahat ve huzurlu bir hayat ya�amaktad�r. Onlar, �lkemizin birer ferdidirler ve t�m vatanda�l�k haklar�ndan istisnas�z faydalanmaktad�rlar. Ne onlar�n Devletimiz ile ne Devletimizin onlarla hi�bir sorunu yoktur.

Nas�l ki T�rkiye'deki Ermenilerle karde��e ve bar�� i�inde bir ili�kimiz mevcutsa, ayn� �ekilde di�er �lkelerdeki Ermenilerle de iyi niyet temeli �zerinde ikili ili�kiler kurulabilir. Bunun �n�nde hi�bir engel yoktur. Nitekim, uzun y�llar ayn� topraklarda beraberce ya�and���ndan iki milletin k�lt�rleri aras�nda bir�ok paralellik bulunmaktad�r. Kar��l�kl� muhabbet ve dayan��ma da bu paralellikler �zerinde kurulmu�tur.

��te bug�nk� mevcut durum da ancak Osmanl� vizyonu ile bir ��z�me kavu�turulabilir. G�z ard� edilmemelidir ki, k��k�rt�lmaya �al���lan bir T�rk-Ermeni anla�mazl���n�n s�n�rlar� t�m �n Asya ve Kafkasya'y� etkileyecektir. Zira, Ermenistan'�n Azerbaycan ve Nah��van'la da problemleri mevcuttur. Bu nedenle konuya geni� kapsaml� bir co�rafya temel al�narak yakla��lmal�d�r. Di�er bir deyi�le, Osmanl� vizyonu ile hareket edecek ve bu geni� co�rafyadaki dengeleri t�m�yle g�z �n�nde bulunduracak bir ��z�m yolu aranmal�d�r.

Bu ��z�m yolu, b�t�n T�rk Devletleri'ni ve �slam �lkeleri'ni manevi bir ba� ile birarada tutacak olan T�rk-�slam Birli�i'nden ge�mektedir. Zira bu Birlik, T�rk Devletleri'nin menfaatini d���necek, ancak �te yandan da kom�u �lkelerle iyi ili�kiler kurulmas�n� sa�layacakt�r. ��nk� Birli�in as�l kurulu� gayesi, ba�ta Orta Asya ve Ortado�u olmak �zere t�m d�nyada bir bar�� ve istikrar ortam�n�n tesis edilebilmesine vesile olmakt�r. T�rk-�slam ahlak� temelleri �zerinde y�kselecek olan T�rk-�slam Birli�i, Ermeni Halk� i�in de bir g�ven unsuru olacakt�r. Zira, Ermenistan Cumhuriyeti T�rk-�slam co�rafyas�'na kom�u oldu�u gibi, pek �ok Ermeni de T�rk-�slam Devletleri'nin b�nyesinde ya�amaktad�r. O nedenle, bu co�rafyay� kapsayacak bar�� yanl�s� bir T�rk �slam �lkeleri Birli�i, Ermeni Halk�'n�n mevcut huzurunu ve refah�n� da pozitif y�nde etkileyecektir. T�rk-�slam Birli�i �yesi �lkeler, d��ar�ya kar�� da kendi aralar�nda oldu�u gibi anlay��l� ve �l�ml� olacaklar, var olan b�lge sorunlar�na ivedilikle ��z�m bulacaklard�r. T�rk-�slam Birli�i'nin kurulmas�, mevcut sorunlar�n halledilmesine vesile olaca�� gibi, yenilerinin de ortaya ��kmas�na mani olacakt�r. T�rk-�slam Birli�i, g�zel ahlak�n ve adaletin �st�nl���n� her zaman g�zetece�inden, yeni d��manl�k tohumlar�n�n ekilmesine Allah'�n izni ile asla izin vermeyecektir.

Kaynaklar:

1. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, �stanbul, 1976, s. 149; Y.G. �ark, T�rk Devleti Hizmetinde Ermeniler, 1453-1953, �stanbul, 1953.
2. http://www.ermenisorunu.gen.tr/turkce/iliskiler/osmanli.html.
3. Cemal Anadol, Nazile Abbasl�, 100 Soruda Ermeni Meselesi, Kuvay� Milliye Yay�nlar�, �stanbul, 2000, s. 120.
4. C. Oskanyan, The Sultan and His People, New York, 1857, s. 353-354.